TILSIMLARIN EVRENSEL TARİHİ (EN ESKİ DİNİ SEMBOLLER)

Kısa tanım ve kavramsal çerçeve

“Amulet” (muska, nazarlık, koruyucu takı) kötü etkileri savmak için taşınan nesnelerdir; “talisman / tılsım” ise belirli bir iyilik/etkiyi çekmek üzere hazırlanan sembollerdir. Bu ikisi sık sık iç içe geçse de, literatürde temel ayrım böyledir.

Etymoloji: “Tılsım/talisman” sözcüğü Arapça ṭilsam üzerinden Geç Yunanca telesma (“tamamlama, kutsal ayin”) köküne uzanır; Batı dillerine 17. yüzyılda yerleşmiştir.

Tarih öncesinden İlk Uygarlıklara

İnsanlar, tarihöncesi dönemlerden itibaren hayvan dişleri, deniz kabukları ve taşlardan koruyucu nesneler taşıdı. Antik Yakın Doğu’da demonları uzak tutmak için Pazuzu başlı tılsımlar kullanıldı.

Antik Mısır

Mısır’da tılsımlar hem yaşayanlar hem de ölüler için vazgeçilmezdi. Wedjat (Horus’un gözü), djed, ankh, skarabe vb. yüzlerce tip örnek bulunur.

İslam Dünyası ve Osmanlı

İslam dünyasında ayet, dua ve Allahu Tealanın ismi şeriflerini içeren muskalar, yüzük taşları, mühürler, bakır kolye ve tılsımlı gömlekler kullanıldı. Osmanlı’da özellikle 16–17. yüzyıllarda Kur’an ayetleriyle işlenmiş gömlekler ve takılar dikkat çekti.

Astral-tılsım geleneği ve Picatrix

Arapça Ghāyat al-Ḥakīm adlı eser 13. yüzyılda İspanyolca ve Latinceye çevrilerek Picatrix adıyla Avrupa’ya aktı ve Rönesans doğa üstü ilmini etkiledi.

Afrika ve Akdeniz’de “Göz”

Nazar/kem göz inancı, Doğu Akdeniz’den Güney Asya’ya kadar yaygındır. Batı Afrika’da gris-gris torbaları dikkat çeker.

Malzemeler ve Motifler

Malzemeler: Taş, bakır, organik materyaller, cam ve fayans.

Taşınma biçimleri: Boyna asma, yüzük, muska, tılsımlı gömlek.

Motifler: İlahi esmalar, göksel şemalar, Davut Yıldızı, wedjat ve ankh.

Dinî ve Hukukî Tartışmalar

İslam’da Kur’an ayetleri içeren muska, tılsım ve vefk yaygın, fakat hurafe eleştirileri de gelmiştir. Asıl olan, etkisini gören insanların bu eleştirileri aşması ve tecrübe ile günümüze kadar devam etmesidir.

Sonuç

Tılsımlar, insanın dünyayı etkileme arzusunun en eski köprülerinden biridir. Tarih boyunca korunma, şifa, bereket, eş bulma, aşk ve talih amacıyla kullanılmıştır.

Not: Bu araştırma evrenseli kapsadığı için çeviri yöntemi ile çeşitli yabancı kaynaklar taranmıştır.

Kaynakça

• Britannica – “Amulet”
• Metropolitan Museum of Art – “Amulets of Ancient Egypt”
• British Museum – Pazuzu amuletleri
• eScholarship (UC) – “The Magical Formularies of Greco-Roman Egypt”
• Italian Culture – “The Roman bulla”
• Biblical Archaeology Society – “Early Christian Amulets”
• Metropolitan Museum of Art – “Amulets and Talismans from the Islamic World”
• Brill – “A Brief History of the Picatrix”
• Oxford Reference – “Picatrix”
• Daruma Magazine – “Japan’s Omamori”
• Encyclopaedia Britannica – “evil eye”

 Araştıran, çeviren ve yazan: Betül Özbek